Сэдэв: АЖ АХУЙ НЭГЖИЙН БУУДАЙН ӨРТӨГ ТООЦОЛТЫН АРГЫГ БОЛОВСРОНГУЙ БОЛГОХ НЬ

Transcription

1 Сэдэв: АЖ АХУЙ НЭГЖИЙН БУУДАЙН ӨРТӨГ ТООЦОЛТЫН АРГЫГ БОЛОВСРОНГУЙ БОЛГОХ НЬ 1. УДИРТГАЛ Илтгэгч: Гантөмөрийн Лхамжав, ХААИС-ЭЗБС-ийн НББ-ийн IV анги, (Электрон шуудангийн хаяг: Удирдагч багш: Магистр Б.Нямдаваа Сэдвийн үндэслэл: Хөдөө аж ахуй нь манай орны уламжлалт салбар бөгөөд дотоодын нийт бүтээгдэхүүний орчим хувийг үйлдвэрлэж хүн амын хүнсний хангамж, үндэсний үйлдвэрийн түүхий эдийн гол тулгуур болж байгаагийн хувьд улс орны нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн төвшинг тодорхойлох нэг үндэс байсаар ирсэн, өнөөдөр ч ач холбогдолтой хэвээр байна. Төр засгаас авч хэрэгжүүлж буй арга хэмжээ болон манай хөдөөгийн иргэдийн шаргуу хөдөлмөрийн үр дүнд сүүлийн жилүүдэд ХАА-н салбарын бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл 2 дахин нэмэгдсэн хэдий ч ДНБ-д ХАА-н салбарын эзлэх хувийн жин буурсаар байгаа нь эдийн засгийн бусад салбар ялангуяа уул уурхай, аж үйлдвэр, аялал жуулчлалын чиглэлээр харьцангуй түргэн өсөлт бий болсонтой холбоотой юм. Өнөөдөр ХАА-н салбар тэр дундаа Газар тариалангийн салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд нягтлан бодох бүртгэлээ тэр болгон олон улсын стандартын дагуу хөтлөхгүй байгаа ба дийлэнх нь орон тооны нягтлан бодогчгүйгээр үйл ажиллагаа явуулдаг. Үүний зэрэгцээ бүтээгдэхүүний өртгийг зөв тооцоолдоггүй, нягтлан бодох бүртгэлийн талаар баримтлах бодлого байхгүй зэрэг асуудлууд тулгамдаад байна. Тиймээс бид газар тариалангийн салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй аж ахуйн нэгжийн нягтлан бодох бүртгэл, санхүүгийн тайлагналын үйл ажиллагааг судлаж хүндрэлтэй асуудлуудыг шийдвэрлэх арга замыг олохын тулд энэхүү сэдвийг сонгосон. Судалгааны ажлийн зорилго, зорилт: Газар тариалангийн үйл ажиллагаа эрхэлж буй аж ахуйн нэгжийн нягтлан бодох бүртгэл, тайлагналын үйл ажиллагаанд судалгаа шинжилгээ хийж, бүтээгдэхүүний өртгийн тооцооллыг боловсронгуй болгоход энэхүү судалгааны ажлын зорилго оршино. Судалгааны зорилтууд: Газар тариалангийн салбарын нягтлан бодох бүртгэлийн онцлог, стандарт, онол, арга зүйг судлах; Газар тариалангийн салбарын бүтээгдэхүүний өртөг тооцох арга зүйг судлах, Газар тариалангийн салбарын нягтлан бодох бүртгэлийн өнөөгийн байдлыг судлах, Сэлэнгэ аймагт үйл ажиллагаа явуулдаг Цэгээн хуст ХХК -ний зардлын тоо мэдээллүүдийг үндэслэн өртгийн тооцоолол хийж дүгнэх, Судалгааны үр дүнд үнэлэлт дүгнэлт өгөх, Судалгааны арга зүй ХАА-н салбарын нягтлан бодох бүртгэлийн онцлогийг судалсны үндсэн дээр Сэлэнгэ аймгийн Цэгээн хуст ХХК-ний үйлдвэрлэлийн онцлогт нийцэхүйц судалгааны арга зүйг сонгосон. Үүнд: Нягтлан бодох бүртгэлийн тухай хууль, эрх зүйн актууд болон холбогдох стандартууд Газар тариалангийн салбарын бүтээгдэхүүний өнөөгийн байдалд үнэлэлт дүгнэлт өгөхдөө анкетын арга, харьцуулалт, хүснэгт графикийн арга Газарт тариалангийн салбарын нягтлан бодох бүртгэлийн онцлог, онол, арга зүйг судлах мөн судалгааны ажлын үр дүнг ажиглалт, задлан шинжлэх, нэгтгэн дүгнэх арга,

2 Үндэсний статистикийн хорооны статистикийн мэдээлэл, холбогдох судалгаанууд зэрэг хоёрдогч эх үүсвэрээс мөн мэдээллүүд цуглуулж боловсруулсан. 2. ӨРТГИЙН БҮРТГЭЛ, ЗАРДЛЫН АНГИЛАЛЫН ОНОЛ АРГА ЗҮЙ Өртөг нь байгуулага аж ахуй нэгжийн үр ашиг, үр дүнг тодорхойлох шалгуур үзүүлэлт болж өгдөг. Зардлыг үйл ажиллагааны тодорхой обьекттой тодорхой хугацаагаар зааглан хуримтлуулснийг өртөг гэнэ. Өртгийн обьект гэдэг нь зардлыг хуримтлуулан өртгийг тодорхойлох боломжийг бүрдүүлж байгаа аливаа нэгж, үйл ажиллагаа буюу тохиолдол юм. Зардлыг бүртгэлийн системд ийнхүү хуримтлуулан бүртгэх нь өртгийг тодорхойлох, зардлыг төлөвлөх болон хянах хэрэгцээнээс хамаарч өөрчлөгдөх учраас олон тооны хэмжигдэхүүнээр илэрхийлэгдэнэ. 1 Зардлын ангилал Өртгийн мэдээллийг боловсронгуй болгоход зардлын ангилал хэрэгтэй бөгөөд удирдлагын шийдвэр гаргалтанд чухал нөлөөтэй. Зардлыг хэд хэдэн дараах байдлаар ангилдаг. Үүнд: А. Үйлдвэрлэн гаргаж байгаа бүтээгдэхүүнтэй уялдуулан ангилах Б. Үйлдвэрлэлийн хэмжээтэй уялдуулан ангилах В. Үйлдвэрлэлийн нэгж үйл явцтай уялдуулан ангилах Г. Бүртгэлийн үе шат буюу санхүүгийн бүртгэлд бүртгэх байдлаар нь ангилах Д. Удирдлагын шийдвэр гаргах болон сонголт хийх чиглэлээр нь ангилах А. Үйлдвэрлэн гаргаж байгаа бүтээгдэхүүнтэй нь уялдуулан зардлыг ангилах 1.Үйлдвэрлэлийн зардал Үйлдвэрлэлийн зардал нь шууд материал, шууд хөдөлмөр, үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлаас бүрдэнэ. Буудай тариалдаг аж ахуйн нэгжийн хувьд шууд материалын зардлууд нь: Уринш боловсруулалтын шатахуун, тариалалтын шатахуун, ургамал хамгааллын бодис (гербицид), бордоо цацах шатахуун, хураалтын шатахуун, ачаа тээврийн шатахуун, тос тосолгооны материал, үрийн буудай, үр ариутгалын бодис (хор), ургамал хамгааллын бодис (гербицид), бордоо Буудай тариалдаг аж ахуйн нэгжийн хувьд шууд хөдөлмөрийн зардлууд нь: Бригадын дарга, үтрэмийн эрхлэгч, үтрэмийн туслах ажилтан, үтрэмийн нормч, үтрэмийн оператор, тракторчин, талбайн тогооч Буудай тариалдаг аж ахуйн нэгжийн хувьд шууд бус материалын зардлууд нь: Сэлбэг, тос масло, хүнс хангамж, хөдөлмөр хамгаалал Буудай тариалдаг аж ахуйн нэгжийн хувьд шууд бус хөдөлмөрийн зардлууд нь: Урамшуулал, нэмэгдэл цалин, туслах болон үйлчилгээний ажилчдын цалин хөлс, сул зогсолтын хөлс гэх мэт зардлууд орно. Буудай тариалдаг аж ахуйн нэгжийн хувьд шууд бус хөдөлмөрийн зардлууд нь: Татвар хураамж, хандив тусламж, зээлийн хүү, сургалт, шуудан холбоо, бичиг хэрэглэл, түрээс, томилолт, ус, эрчим хүчний зардал, үндсэн хөрөнгийн элэгдэл, үйлчилгээний хэлтэсийн зардал 2. Үйл ажиллагааны зардал Буудай тариалдаг аж ахуйн нэгжийн хувьд үйл ажиллагааны зардлууд нь: Удирдлагын цалин, эрчим хүч, ус, удирдлагын шатахуун, бичиг хэрэг гэх мэт зардлууд орно. 1 Асри Хаммер, Зардлын нягтлан бодох бүртгэл, 2000 он

3 1.2 Өртгийн систем ба өртөг тооцох аргын тухай Өртгийн систем нь тухайн өртгийн объектоор бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээнд ямар зардлыг ноогдуулж өртгийг хэрхэн тооцож байгааг харуулдаг ойлголт юм. Компанийн үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний өртгийг тодорхойлох дараах системүүд байна. Гүйцэтгэлийн зардлаар өртөг тооцох систем Холимог зардлаар өртөг тооцох систем Стандарт зардлаар өртөг тооцох систем гэсэн үндсэн гурван хэсэгт хуваана. 3. СУДАЛГААНЫ ХЭСЭГ 1. Газар тариалангийн салбарын нягтлан бодох бүртгэлийн хөгжлийн өнөөгийн байдал Хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг аж ахуйн нэгжүүд зах зээлд тэргүүлэх байр суурь эзэлж бусдаас тэргүүлэх байх суурь бусдаас өвөрмөц хямд өртөгтэй үйлдвэрлэхийн тулд нягтлан бодох бүртгэлийн үйл ажиллагааг сайжруулах нь хамгаас чухал юм. Хөдөө аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа аж ахуй нэгжийн өртөг тооцолтын өнөөгийн байдлыг судлах тэр дундаа газар тариалангийн үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа аж ахуй нэгжүүдийн нягтлан бодох бүртгэлийн өнөөгийн байдал, бүтээгдэхүүний өртөг тооцолтын боловсронгуй болгох замыг элэрхийлэх зорилгоор 40 аж ахуй нэгжээс судалгаа авсан. Аж ажуй нэгжүүд нь борлуулалтын орлого, талбай хэмжээ, Санхүү татварын тайланг хэн бэлтгэдэг, нягтлан бодогч мэргэжлээр ажилласан жилээс хамааран газар тариалангийн бэтээгдэхүүнийхээ өртгийг хэрхэн тооцдог талаар мэдэх зорилгоор дараах асуултыг асуусан бөгөөд судалгаанд оролцогчид дараах байдалтай хариулсан байна. Хүснэгт 1. ГТ бүтээгдэхүүний өртгийг хэрхэн тооцдог Үзүүлэлт Нарийвчлалтай Тоймлож Тооцдоггүй Нийт 1 Борлуулалтын сая орлого сая хүртэл Тариалангийн талбай, га ээс дээш Орон тооны нягтлан Санхүү бодогч татварын Гэрээт нягтлан тайланг хэн бодогч бэлтгэдэг Бусад Ня-бо 5 хүртэл мэргэжлээр хэдэн жил ажилласан 16-аас дээш Эх үүсвэр: Хөдөө аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа аж ахуй нэгжүүдээс авсан судалгааны үр дүн Судалгаанд оролцсон нийт газар тариалангийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг аж ахуй нэгжүүдийн тариалангийн талбайн хэмжээнээс хамааран бүтээгдэхүүний өртөг тооцолтыг авч үзвэл талбай хэмжээ дунджаас дээшлэх тусам ерөнхийдөө нарийвчлалтай тооцдог байдалтай харагдаж байна. Мөн мэргэжлээр ажилласан жилээс хамааран бүтээгдэхүүний

4 өртөг тооцолтыг авч үзвэл ажилласан жил ихсэх тусам тоймлож тооцдог байдалтай харагдаж байна. 2. Цэгээн хуст ХХК өртөг тооцолтын өнөөгийн байдал Цэгээн хуст ХХК нь Сэлэнгэ аймгийн нутагт 1996 оноос хойш газар тариалангийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байна. Тус компани нь үйл ажиллагаандаа холбогдох стандарт норм дүрмийг баримтлан улс орныхоо эдийн засаг нийгмийн хөгжил тэр дундаа хөдөө аж ахуйн салбарт үнэтэй хувь нэмэр оруулсаар иржээ. Цэгээн хуст ХХК нь 3000 га тариалангийн талбай эзэмшдэг бөгөөд тайлант жилдээ дунджаар 1500 га-д нь тариалалт хийдэг. Нийт 26 үндсэн ажилчинтай шаардлагатай тохиолдолд гэрээт ажилчин нэмж ажлуулдаг, улирлын чанартайгаар үйл ажиллагаа явуулдаг компани юм. Цэгээн хуст ХХК-ийн зардлын ангилал Цэгээн хуст ХХК-ийн үйл ажиллагаатай холбогдон гарч байгаа зардлуудыг авч үзэхэд үйлдвэрлэн гаргаж байгаа бүтээгдэхүүнтэй уялдуулан ангилах ангилал нь онолын арга зүйгээс зөрүүтэй зүйл ажиглагдсан. Үүнд: Удирдлагын цалинг үйл ажиллагааны зардал бус шууд хөдөлмөрийн зардалд тусгаж байна. Мөн усны зардал болон томилолтын зардлыг үйл ажиллагааны, үйлдвэрлэлийн зардал гэж ангилдаггүй гэх мэт зөрүүтэй зүйл ажиглагдаж байна. Уг зөрүүг залруулах үүднээс тус компанийнн зардлуудыг үйлдвэрлэн гаргаж байгаа бүтээгдэхүүнтэй уялдуулан ангилж мөн үйлдвэрлэлийн хэмжээтэй уялдуулан ангилан авч үзвэл дараах байдалтай байна. 1. Үйлдвэрлэн гаргаж байгаа бүтээгдэхүүнтэй уялдуулан ангилах Үйлдвэрлэлийн зардлын ангилал Газар тариалангийн салбарт үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа аж ахуй нэгжийн хувьд шууд материалын зардалдаа үндсэн түүхий эдийн зардлыг багтаадаг бөгөөд шууд хөдөлмөрийн зардалдаа тухайн ажилд шууд хамааралтай ажилчдын цалин хөлсийг хамааруулан тооцдог. Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал болох шууд бус материалын зардал бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд шаардлагатай материал боловч хэрэглээ нь бага, заавал гарах тодорхой норм тогтоож болдоггүй материалын зардлууд, шууд бус хөдөлмөрийн зардалд бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлд шууд оролцдоггүй боловч үйлдвэрлэл явуулах нөхцөлийг бүрдүүлэх үүрэг бүхий ажилчдын цалин хөлсний зардал, бусад шууд бус зардалд шууд бус материал, шууд бус хөдөлмөрийн зардлаас бусад үйлдвэрлэлд шаардлагатай боловч шууд тодорхойлох боломжгүй зардлуудыг багтаадаг бөгөөд оны зардлууд дараах байдалтай байна.

5 Хүснэгт 2. Цэгээн хуст ХХК-ийн үйлдвэрлэлийн зардлын ангилал /мян.төг/ Зардлын бүлэг Шууд хөдөлмөр Шууд материал Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал Зардлын төрөл Га-н хэмжээ Цалин НДШ БҮГД Өмнөх жилийн уринш боловсруулалтын шатахуун Тариалалтын шатахуун Ургамал хамгааллын бодис болон бордоо цацах шатахуун Хураалтын шатахуун Ачаа тээврийн шатахуун Тос тосолгооны материал Үрийн буудай Үр ариутгалын бодис Ургамал хамгааллын бодис Бордоо БҮГД Урамшуулал Гэрээт ажиллагсдын цалин Хөдөлмөр хамгаалал Хангамжийн материал Татвар хураамж, хандив тусламж Шуудан холбоо Усны зардал Эрчим хүч Үндсэн хөрөнгийн элэгдэл Үйлчилгээний хэлтэс /Хоол хүнс/ Үйлчилгээний хэлтэс /Засвар үйлчилгээ/ БҮГД Нийт

6 Үйл ажиллагааны зардал Цэгээн хуст ХХК-ийн хувьд үйл ажиллагааны зардал нь удирдлагатай холбоотой зардлууд гардаг бөгөөд оны зардлууд дараах байдалтай байна. Хүснэгт 3. Цэгээн хуст ХХК-ийн үйл ажиллагааны зардлын ангилал /мян.төг/ Зардлын төрөл Цалин НДШ Эрчим хүч Усны зардал Удирдлагын шатахуун Бичиг хэрэг Үйлдвэрлэлийн хэмжээтэй уялдуулан ангилах Үйлдвэрлэлийн хэмжээтэй уялдуулан ангилахдаа хувьсах зардал, тогтмол зардал, холимог зардал гэж ангилна. Хувьсах зардал Цэгээн хуст ХХК-ийн хувьд бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх бэлтгэл ажлаас эхлээд хурааж дуусаад борлуулах хүртлэх зардлыг ерөнхийдөө хувьсах зардал гэж үздэг. Тогтмол зардал Цэгээн хуст ХХК-ийн хувьд сул зогсолттой холбоотой зардлууд болон удирдлагын зардлууд, үндсэн хөрөнгө элэгдэл, шуудан холбооны зардлуудыг тогтмол зардалд хамааруулдаг оны зардлууд дараах байдалтай байна. Хүснэгт 4. Цэгээн хуст ХХК-ийн тогтмол зардлын ангилал /мян.төг/ дд Зардлын төрөл Сул зогсолтын зардал НДШ Шуудан холбоо Эрчим хүч Үндсэн хөрөнгийн элэгдэл Нийт Зардал үйлдвэрлэл ашгийн харилцан хамаарлын шинжилгээ Уг шинжилгээний зорилго нь төлөвлөсөн ашгийн тодорхой дүнд хүрэхийн тулд шаардагдах үйлдвэрлэл борлуулалтын түвшинг тодорхойлох. Өөрөөр хэлбэл байгууллага тодорхой үр дүнд хүрэхийн тулд хөрөнгө хүч нөөцөө хэрхэн зөв зохистой ашиглаж байгааг үнэлэхэд оршино. Цэгээн хуст ХХК-ийн зардлын ангилал дээр үндэслэн зардал үйлдвэрлэл ашгийн харилцан хамаарлын шинжилгээг хийж үзвэл дараах байдалтай байна. Q be =FC/CM u = / =1 243тн R be =FC/CM r = /0,6= Энэ нь тус компани нь 1243тн буудай хураан авахад мөн борлуулалтын орлого нь төрөг байх үед ашиг 0 байна. Өөрөөр хэлбэл 1243тн-оос их буудай хураан авсан үед ашиг үүсэж, багыг хураан авсан алдагдал бий болно гэсэн үг юм.

7 Хамгаалтын хязгаар MS=R- R be = = Тус компани нь өөр алдагдалд орохоос хамгаалагдсан байгааг харуулж байна. Хамгаалалтын хязгаарын харьцаа MS r =MS/R= / =0,7 Тус компани нь 70 хувиар алдагдалд орохоос хамгаалагдсан байгааг харуулж байна. Ашгийн харьцаа PR= CM r * MS r =0,6*0,7=0,42 Тус компанийнн борлуулалтын орлогын 42 хувь нь цэвэр ашиг болж байна. 3. Цэгээн хуст ХХК-ийн бүтээгдэхүүний өртгийг тооцох нь Цэгээн хуст ХХК нь шууд материал, шууд хөдөлмөр, үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг Дуусаагүй үйлдвэрлэл дансанд хуримтлуулан бүртгэх бөгөөд уг дансыг үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүний төрөл тус бүрээр нээнэ. Уринш, боловсруулалт, тариалалт, ургамал хамгаалал, хураалт, хураалтын дараах зэрэг ажилбар тус бүрийн хувьд шууд материал, шууд хөдөлмөр, үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал дансдыг ашиглана. Газар тариалангийн ажилбар дуусахад тухайн ажилбарт гарсан үйлдвэрлэлийн зардлыг Дуусаагүй үйлдвэрлэл данс руу хаана. Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний өртгийн хэмжээгээр бэлэн бүтээгдэхүүнийг орлогод авна. Цэгээн хуст ХХК тайлант үеийн зардлыг дараах байдлаар бүртгэнэ. 1. Шууд материал зарцуулах үед: Дт. Шууд материал Кт. Түүхий эд матриал (Үр, бордоо, шатахуун) Шууд бус материал зарцуулах үед: Дт. ҮНЗ Кт. Хангамжийн материал Шууд хөдөлмөрт хамаарагдах ажилчдын цалингийн зардлыг бүртгэхдээ: Дт. Шууд хөдөлмөр Кт. Цалингийн тооцоо Шууд бус хөдөлмөрт хамаарагдах ажилчдын цалингийн зардлыг бүртгэхдээ: Дт. ҮНЗ Кт. Цалингийн тооцоо Үйлдвэрлэлд гарсан үйлчилгээний зардал, даатгалын зардал, тээврийн зардал, ус болон эрчим хүчний зардлыг бүртгэхдээ: Дт. ҮНЗ Кт. Мөнгөн хөрөнгө, Өглөгийн данс

8 6. Үйлдвэрлэлд ашигласан машин тоног төхөөрөмжийн элэгдлийн хэмжээгээр Дт. ҮНЗ Кт. Хуримтлагдсан элэгдэл Засварын зардлын хувьд Дт. ҮНЗ Кт. Мөнгөн хөрөнгө, сэлбэг Газар тариалангийн бүх ажилбар дуусхад Дт. Дуусаагүй үйлдвэрлэл /буудай/ Кт. Шууд материал Кт. Шууд хөдөлмөр Кт. ҮНЗ Бэлэн бүтээгдэхүүнийг орлогод авахдаа: Дт. Бэлэн бүтээгдэхүүн /буудай/ Кт. Дуусаагүй үйлдвэрлэл /буудай/ Газар тариалангийн бүх ажилбар дуусч, бэлэн бүтээгдэхүүнийг орлогод авах үедээ бэлэн бүтээгдэхүүний өртгийг бүтээгдэхүүний төрөл бүрээр тооцож, Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний өртгийн тайлан -г тус тусад нь бэлтгэх ёстой байдаг. Бүтээгдэхүүн орлогод авсан сараас хойш гарсан үйлдвэрлэлийн зардлууд нь дуусаагүй үйлдвэрлэл дансанд бүртгэгдэж дараа жилийн зардалд тусгагдах ёстой. Харин тус компанийнн хувьд үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний өртгийн тайланг жилийн эцэст бэлтгэж байна энэ дараа жилийн бүтээгдэхүүний өртөгт шингээх ёстой зардлыг тайлант жилийн өртөгт шингээж байна гэсэн үг юм. Цэгээн хуст ХХК-ийн өнөөгийн өртгийн тайланг авч үзвэл Хүснэгт 5. Тариалалтын, хураалтын бригадын өртгийн тайлан /мян.төг/ Зардлын төрөл Тайлант хугацаанд гарсан шууд хөдөлмөр, шууд материалын зардал Шууд хөдөлмөр Шууд материал Шууд хөдөлмөр, шууд материал дүн Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлын дүн Тариалалтын бригадын өртгийн дүн ДҮ-ийн эцсийн үлдэгдэл

9 Хүснэгт 6. Ураншийн бригадын өртгийн тайлан /мян.төг/ Зардлын төрөл Дусаагүй үйлдвэрлэлийн эхний үлдэгдэл Тариалалтын бригадын өртгийн дүн Тайлант хугацаанд гарсан шууд хөдөлмөр, шууд материалын зардал Шууд хөдөлмөр Шууд материал Шууд хөдөлмөр, шууд материал дүн Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал Хөдөлмөр хамгаалал Үндсэн хөрөнгийн элэгдэл Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлын дүн Уриншийн бригадын өртгийн дүн Тайлант жилд хамаарах өртгийн дүн ДҮ-ийн эцсийн үлдэгдэл Хүснэгт 7. Нэгтгэсэн өртгийн тайлан /мян.төг/ Тариалалт, ураншийн бригадын өртгийн дүн Тайлант жилийн үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний өртөг Нийт ургацын хэмжээ тн ургац ногдох өртөг га-гийн зардал Цэгээн хуст ХХК-ийн онол арга зүйд үндэслэн ангилсан ангилал мөн тайлант хугацаанд бүтээгдэхүүний өртөгт шингэх зардлууд мөн дуусаагүй үйлдвэрлэлд үлдэх зардлуудыг ялган ангилж дараах өртгийн тайланг бэлтгэсэн болно. Бүрэн шингээлтийн аргаар тооцсон өртөг Хүснэгт 8. Тариалалтын бригадын өртгийн тайлан /мян.төг/ Зардлын төрөл Тайлант хугацаанд гарсан шууд хөдөлмөр, шууд материалын зардал Шууд хөдөлмөр Шууд материал Шууд хөдөлмөр, шууд материал дүн Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлын дүн Тариалалтын бригадын өртгийн дүн ДҮ-ийн эцсийн үлдэгдэл

10 Хүснэгт 9. Ураншийн бригадын өртгийн тайлан /мян.төг/ Зардлын төрөл Дусаагүй үйлдвэрлэлийн эхний үлдэгдэл Тариалалтын бригадын өртгийн дүн Тайлант хугацаанд гарсан шууд хөдөлмөр, шууд материалын зардал Шууд хөдөлмөр Шууд материал Шууд хөдөлмөр, шууд материал дүн Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал Үндсэн хөрөнгийн элэгдэл Үйлчилгээний хэлтэс /Хоол хүнс/ Үйлчилгээний хэлтэс /Засвар үйлчилгээ/ Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлын дүн Уриншийн бригадын өртгийн дүн Тайлант жилд хамаарах өртгийн дүн Завсрын хугацаанд гарсан зардал ДҮ-ийн эцсийн үлдэгдэл Завсрын хугацаанд гарсан зардал гэдэг бэлэн бүтээгдэхүүн орлогод хүлээн авснаас хойш тайлант жилийн эцэс хүртэлх зардал буюу ажилчдын сул зогсолтын цалин, манаачийн цалин, үндсэн хөрөнгийн элэгдэл, эрчим хүчний зардал, үйлчилгээний хоол хүнсний зардлуудыг хэлнэ. Уг зардлыг дуусаагүй үйлдвэрлэл дансанд хааж дараа жилийн бүтээгдэхүүний өртөгт шингээж өгнө. Хүснэгт 10. Нэгтгэсэн өртгийн тайлан /мян.төг/ Тайлант жилийн үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний өртөг Нийт ургацын хэмжээ тн ургац ногдох өртөг га-гийн зардал тн ургац ногдох өртөг= (дуусаагүй үйлдвэрлэл дансны эхний үлдэгдэл + тайлант жилийн тариалалт, хураатын бригадын өртгийн дүн)/нийт ургацын хэмжээ Цэгээн хуст ХХК-ийн 1 тн ургацад ногдох өртгийг тооцоолсон 1 тн ургацад ногдох өртөгтэй харьцуулахад дараах байдалтай харагдаж байна. Хүснэгт 11. Нэгжийн өртгийн зөрүү /мян.төг/ Өнөөгийн 1 тн ургацад ногдох өртөг Тооцсон 1 тн ургацад ногдох өртөг Зөрүү Тус компанийнн үйлдвэрлэлийн өртгийн тайланг онол арга зүйд үндэслэн бэлтгэхэд 1 тн ургацад ногдох өртөг нь буурсан харагдаж байна. Өртгийг үнэн зөв тооцсоноор ашиг алдагдлыг бодитоор тодорхойлох, цаашлаад буудайн үнийг бууруулах боломжтой юм.

11 Цэгээн хуст ХХК-ийн 1 тн ургацад ногдох өртөг, га-гийн зардал, га-гийн ургацын хэмжээг хооронд нь харьцуулж үзэхэд га-аас авах ургацын хэмжээ нэмэгдэхэд 1 тн ургацад ногдох өртөг, га-гийн зардал нь буурсан байна. Энэ нь га-аас авах ургацын хэмжээтэй 1 тн ургацад ногдох өртөг, га-гийн зардал нь урвуу хамааралтайг харуулж байна. Зураг 1. 1 тн ургацад ногдох өртөг, га-гийн зардал, үндсэн бүтээгдэхүүний нэгжид ногдох өртөг, га-аас авах ургац тн ургац ногдох өртөг га-гийн зардал га-гийн ургац 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 4. Цэгээн хуст ХХК-ийн бүтээгдэхүүний өртгийг бусад компанийн өртөгтэй харьцуулах нь Цэгээн хуст ХХК-ийн оны га-д ногдох зардал, бүтээгдэхүүний нэгжийн өртгийг га-д газар тариалангийн үйл ажиллагаа явуулдаг аж ахуй нэгжүүдийн га-д ногдох зардал мөн бүтээгдэхүүний нэгжийн өртгийн дундажтай харьцуулахад дараах байдалтай байна. Хүснэгт оны га-д ногдох зардал, нэгжийн өртөг /мян.төг/ Нийт га-гийн дундаж зардал Нэгжийн өртөг Он 10 компанийнн 10 компанийнн Цэгээн хуст ХХК Цэгээн хуст ХХК дундаж дундаж Эх үүсвэр: 1 Цэгээн хуст ХХК-ийн, 2 ХААИС-ЭЗБС, Улаан буудайн өртөг, түүнд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн судалгаа, цаашид хэрэгжүүлэх арга замыг тодорхойлох нь гэрээт судалгааны ажлын үр дүн Доорх графикаас үзэхэд Цэгээн хуст ХХК ийн 2013 онд мөн 2015 онд га-д ногдох зардал нь улсын дундаж га-д ногдох зардлаас өндөр гарсан харагдаж байна. Бусад онуудад улсын дундаж га-д ногдох зардлаас харьцангуй бага байна.

12 Зураг 2. Га-д ногдох зардал Цэгээн хуст ХХК 10 компанийн дундаж Эх үүсвэр: 1 Цэгээн хуст ХХК-ийн зардлын тоо мэдээлэл, 2 ХААИС-ЭЗБС, Улаан буудайн өртөг, түүнд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн судалгаа, цаашид хэрэгжүүлэх арга замыг тодорхойлох нь гэрээт судалгааны ажлын үр дүн Цэгээн хуст ХХК-ийн 1 тн ургацад ногдох өртгийг улсын дундаж 1 тн ургацад ногдох өртөгтэй харьцуулахад улсын дундаж нэгжийн өртөг өсөхөд мөн адил өсч, улсын дундаж нэгжийн өртөг буурахад мөн адил буурсан хардлагатай харагдаж байна. Харин 2015 оныг үзэхэд улсын дунджаас 1 тн ургацад ногдох өртөг нь өндөр байна. Зураг 3. Бүтээгдэхүүний нэгжийн өртөг Цэгээн хуст ХХК 10 компанийн дундаж Эх үүсвэр: 1 Цэгээн хуст ХХК-ийн зардлын тоо мэдээлэл, 2 ХААИС-ЭЗБС, Улаан буудайн өртөг, түүнд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн судалгаа, цаашид хэрэгжүүлэх арга замыг тодорхойлох нь гэрээт судалгааны ажлын үр дүн

13 5. Цэгээн хуст ХХК-ийн 1 тн ургацад ногдох өртөгт нөлөөлөх хүчин зүйлсийн шинжилгээ Цэгээн хуст ХХК-ийн үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаатай холбогдон гарч байгаа дээрх хүчин зүйлүүд нь 1 тн ургацад ногдох өртөгт нөлөөлдөг эсэхийг тогтоох, түүнчлэн гранжерийн тестийн тусламжтайгаар тэдгээрийн өөрчлөлт нь 1 тн ургацад ногдох өртөг өсөх буурах шалтгаан болж өгдөг эсэхийг тогтоохыг зорилоо. Хүснэгт тн ургацад ногдох өртөгт нөлөөлөх хүчин зүйлүүд Он Нэгжийн өртөг Га-гийн зардал ДҮ С1 Үрийн зардал Бордоо Үр ариутгалын бодис Шатахуун y1 x1 x2 x3 x4 x5 x Гранжерийн тестийн үр дүнд нэгжийн өртөгт үрийн зардал, бордоо болон үр ариутгалын бодис нөлөөлдөг нь харагдсан учир регрессийн тэгшитгэлд эдгээр гурван хүчин зүйлсийн нөлөөлөгч хүчин зүйлсээр сонгон тэгшитгэл бичихэд дараах үр дүн гарсан. Хүснэгт 14. Гранжерийн тестийн үр дүн Pairwise Granger Causality Tests Date: 04/18/17 Time: 15:24 Sample: Lags: 1 Null Hypothesis: Obs F-Statistic Probability X1 does not Granger Cause Y Y1 does not Granger Cause X X2 does not Granger Cause Y Y1 does not Granger Cause X X3 does not Granger Cause Y Y1 does not Granger Cause X X4 does not Granger Cause Y Y1 does not Granger Cause X X5 does not Granger Cause Y Y1 does not Granger Cause X X6 does not Granger Cause Y Y1 does not Granger Cause X

14 Нэгжийн өртөг= *Үрийн зардал *бордоо *үр ариутгалын бодис Dependent Variable: Y1 Method: Least Squares Date: 04/13/17 Time: 17:09 Sample: Included observations: 5 Variable Coefficient Std. Error t-statistic Prob. X X X C R-squared Mean dependent var Adjusted R-squared S.D. dependent var S.E. of regression Akaike info criterion Sum squared resid 1.55E+09 Schwarz criterion Log likelihood F-statistic Durbin-Watson stat Prob(F-statistic) Тэгшитгэлийн үр дүнгээс харахад энэ тэгшитгэл нь тийм ч оновчтой биш гарсан гэж хэлж болохоор байна. Тэгэхээр алдааны магадлал өндөр байгаа хувьсагчийг хасаж үзэх хэрэгтэй. Иймээс бордоог хасаж үзье. Нэгжийн өртөг= *үрийн зардал *Үр ариутгалын бодис Dependent Variable: Y1 Method: Least Squares Date: 04/13/17 Time: 17:08 Sample: Included observations: 5 Variable Coefficient Std. Error t-statistic Prob. X X C R-squared Mean dependent var Adjusted R-squared S.D. dependent var S.E. of regression Akaike info criterion Sum squared resid 1.57E+09 Schwarz criterion Log likelihood F-statistic Durbin-Watson stat Prob(F-statistic)

15 Тэгшитгэлийн үр дүнгээс харахад энэ тэгшитгэл нь оновчтой гарсан гэж хэлж болохоор байна. Тэгэхээр хүчин зүйлсийн нөлөөллийг тайлбарлаж үзвэл дараах байдалтай байна. - Үрийн зардлыг төгрөгөөр нэмэгдэхэд 1 тн ургацад ногдох өртөг 48 төгрөгөөр буурна. Өөрөөр хэлбэл чанартай үр авснаар га-аас авах ургацын хэмжээ нэмэгдэж 1 тн ургацад ногдох өртгийг бууруулж чадна. - Үр ариутгалын бодис төгрөгөөр нэмэгдэхэд 1 тн ургацад ногдох өртөг 3340 төгрөгөөр буурна. Өөрөөр хэлбэл чанартай үр ариутгалын бодис авснаар га-аас авах ургацын хэмжээ нэмэгдэж 1 тн ургацад ногдох өртгийг бууруулж чадна.

16 4. ДҮГНЭЛТ, САНАЛ Судалгааны ажлын үр дүнг нэгтгэн дүгнэвэл: Хөдөө аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхэлдэг 40 аж ахуй нэгжүүдээс авсан судалгаанаас үзэхэд борлуулалтын орлого, талбай хэмжээ өндөр мөн нягтлан бодогч мэргэжлээр олон жил ажилласан нягтлан бодогчид газар тариалангийн бүтээгдэхүүнийхээ өртгийг нарийвчлалтай тооцдоггүй хандлагатай байна. Цэгээн хуст ХХК-ийн зардлын ангиллыг үзэхэд үйлдвэрлэл болон үйл ажиллагаатай холбогдон гарсан зардлуудыг нарийвчлан төдийлөн ангилдаггүй мөн үйлдвэрийн өртгийн тайлангаа бүтээгдэхүүн орлогод бүртгэхээс өмнө бэлтгэдэггүйн улмаас дараа жилийн өртөгт шингээх зардал нь тайлант жилийн өртөгт шингэх гэх мэт хүчин зүйлүүдээс шалтгаалан нэгжийн өртөг нь буруу тооцогдож байна. Стандартын дагуу зардлыг ангилан өртгийг бүрэн шингээлтийн аргаар тооцоход 2016 оны байдлаар 1 тн ургацад ногдох өртөг нь төгрөг байна. Энэ нь тухайн байгууллагын 1 тн ургацад ногдох өртгөөс төгрөгөөр бага буюу 1 тн ургацад ногдох өртгийг тооцоход тус компанийнн 1 тн ургацад ногдох өртгөөс буурсан харагдаж байна. Өртгийг үнэн зөв тооцсоноор ашиг алдагдал мөн цаашдын төлөвлөгөө нормыг бодитоор тодорхойлох, удирдлага зөв шийдвэр гаргах цаашлаад буудай үнийг бууруулах боломжтой болно. Мөн тус компанийнн 1 тн ургацад ногдох өртөг, га-гийн зардал, га-гийн ургацын хэмжээг хооронд нь харьцуулж үзэхэд га-аас авах ургацын хэмжээ нэмэгдэхэд 1 тн ургацад ногдох өртөг буурсан харагдаж байна. Энэ нь га-аас авах ургацын хэмжээтэй 1 тн ургацад ногдох өртөг нь урвуу хамааралтайг харуулж байна. Харин га-аас авах ургацын хэмжээ нэмэгдэхэд га-гийн зардал мөн адил нэмэгдэж байгаа нь хоорондоо шууд хамааралтайг харуулж байна. Цэгээн хуст ХХК-ийн 1 тн ургацад ногдох өртгийг улсын дундаж 1 тн ургацад ногдох өртөгтэй харьцуулахад улсын дундаж нэгжийн өртөг өсөхөд мөн адил өсч, улсын дундаж нэгжийн өртөг буурахад мөн адил буурсан хардлагатай харагдаж байна. Харин 2015 оныг үзэхэд эсрэгээрээ улсын дунджаас 1 тн ургацад ногдох өртөг нь өндөр байсан учраас үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаатай холбогдон гарч байгаа үзүүлэлтүүд нь 1 тн ургацад ногдох өртөгт нөлөөлдөг эсэхийг шинжлэн үзэхэд үрийн зардал, үр ариутгалын бодисын зардлыг нэмэгдүүлсээр ургацын хэмжээгээ нэмэгдэж 1 тн ургацад ногдох өртгийг бууруулах боломжтой байна. Дээрх дүгнэлтэд үндэслэн дараах саналуудыг дэвшүүлж байна: - Газар тариалангийн үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа Цэгээн хуст ХХК-ийн зардлын ангилал, бүртгэл хөтлөл, өртөг тооцолтын тохирсон бодлогын баримт бичиг боловсруулах, - Хөдөө аж ахуйн нягтлан бодох бүртгэл чиглэлээр суралцаж байгаа оюутнуудад, газар тариалангийн үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа Цэгээн хуст ХХК-нд газар тариалангийн бүртгэл болон өртөг тооцолтын онцлогийн талаар сургалт зохион байгуулах.

17 5. АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛЫН ЖАГСААЛТ Ном, сурах бичиг Асри Хаммер, Зардлын нягтлан бодох бүртгэл, 2000 он Жамъяансүрэн.Ж, Бизнесийн шинжилгээ ба үнэлгээ 2003 он Нягтлан бодох бүртгэлийн олон улсын стандарт-41, Хөдөө аж ахуйн бүртгэл Оюунчимэг.С, Зардлынбүртгэл 2013 он Өлзийбат.С, Зардал удирдлагын бүртгэл, 2014 он Чойжилсүрэн.О, Батжаргал.Р, Самданжамц.Н, Хөдөө аж ахуйн нягтлан бодох бүртгэл, 1990 он Саранчимэг.А Жавзмаа.П, Зардлын бүртгэл МНББИ, Өртөг ба гүйцэтгэлийн удирдлага, 2016 он Эрдэм шинжилгээний ажил Алтанцэцэг.С, Мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний өртөг тооцох арга зүйн асуудал, докторын диссертаци, 2010 он Судалгааны тайлан Алтанцэцэг.С, Одончимэг.Б, Хөдөө аж ахуйн салбарын нягтлан бодох бүртгэлийн хөгжлийн тулгамдсан асуудал, 2016 он Атрын 3 дахь аян үндэсний хөтөлбөр-зорилтот бүлэгт мониторингийн тайлан Баярхүү.С, Оюунчимэг.С, Биологийн хөрөнгө ба ХАА-н бүтээгдэхүүний бүртгэл, тайлагналын зарим асуудал, 2016 он Бат-Амгалан.Б, Хөдөө аж ахуйн нягтлан бодох бүртгэлийг олон улсын стандартад нийцүүлэх нь 2013, СЭЗДС-ийн магистр Гантулга.Ч Газар тариалан, фермерийн аж ахуйн бүртгэл,өртгийн тооцоололтыг боловсронгуй болгох асуудалд, 2010, МБДС-ийн магистр Монгол улсын үндэсний статистикийн хороо, Хөдөө аж ахуйн салбар, 2012 онд Нямдаваа.Б, Алтанцэцэг.С, Батхуяг.М, Баярхүү.С, Хөдөө аж ахуйн салбар дахь төсвийн хөрөнгө оруулалтын судалгаа, цаашид баримтлах чиглэл боловсруулах судалгааны ажлын тайлан, ХААИС, 2015 он Нямдаваа.Б, Мөнхбат.Ж, Алтанцэцэг.С, Баасансүх.Б, Пүрэв.Б, Улаан буудайн өртөг, түүнд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн судалгаа, цаашид хэрэгжүүлэх арга замыг тодорхойлох нь судалгааны ажлын тайлан, ХААИС, 2015 он Эрхэмбаяр.Л, Монгол улсын хөдөө аж ахуйн салбарын ирээдүй, цаашдын чиг хандлага, 2014 он Ч. Пүрэвдолгор, Бүтээгдэхүүний өртөг тооцох арга зүйг боловсронгуй болгох, 2013 он Г. Саранчимэг, Бүтээгдэхүүн өртөг тооцох оновчтой аргыг сонгон хэрэглэх, 2015 он Цахим мэдээллүүд МУИС-н Эдийн засгийн сургуулийн диссертациуд-судалгааны сан, Мандах бүртгэл дээд сургууль, mandakhburtgel.edu.mn Үндэсний статистикийн хороо, статистик мэдээлэл, 1212.mn Үндэсний статистикийн хороо, статистик мэдээлэл, Хүнс, хөдөө аж ахуйн яам, Шинжлэх ухаан технологийн сан,