Н.Байгалмаа Тээвэр, холбооны салбарын статистик хариуцсан мэргэжилтэн

Transcription

1 АВТОМАШИНЫ ӨСӨН НЭМЭГДЭЖ БУЙ ХЭРЭГЛЭЭ, ТҮҮНИЙ ХҮРЭЭЛЭН БУЙ ОРЧИНД ҮЗҮҮЛЭХ НӨЛӨӨ СТАТИСТИК СУДАЛГАА Н.Байгалмаа Тээвэр, холбооны салбарын статистик хариуцсан мэргэжилтэн Анхны уурын хөдөлгүүртэй автомашиныг 1769 онд Франц улсын иргэн Ж.Кюньо, дотоод шаталтын хөдөлгүүртэй автомашиныг Германы иргэн Г.Даймлер, К.Бенц нар онд зохион бүтээж автомашины үүсэл хөгжлийн үндэс суурийг тавьж байсан түүхтэй. Тэр цагаас хойш автомашины үйлдвэрлэл тасралтгүй явагдаж 1900 онд зөвхөн АНУ-д гэхэд л 4192 суудлын автомашин бүтээгдсэн бөгөөд тухайн үед автобус болон ачааны машин байхгүй байжээ. АНУ-д хурдны замаар зорчих бүртгэлд 2005 онд нийтдээ сая тээврийн хэрэгсэл орсоноос сая нь суудлын автомашин байсныг тус улсын Тээврийн Газрын Статистикийн товчооноос мэдээлжээ. Янз бүрийн институтуудын хийсэн тооцоогоор 1997 оны байдлаар дэлхий дээр сая моторт тээврийн хэрэгсэл байгааг тогтоосон бөгөөд хэрэв энэ хандлага цааш хэвээр үргэлжилбэл дараагийн 30 жилийн дотор манай гаригийн автомашины тоо хоёр дахин нэмэгдэж 2030 онд 1.2 тэрбумд хүрнэ хэмээн тооцсон байна. 1 Дэлхийд үйлдвэрлэгдэж буй автомашины тоо хэмжээ Он 2009 (урьдчилсан тооцоо) Үйлдвэрлэгдсэн машин Дэлхийн санхүүгийн хямрал, эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдал нь автомашины үйлдвэрлэл эрхлэгч томоохон компаниудын үйл ажиллагаанд хүндээр тусч Америк, Баруун Европ болон Японы зах зээлд автомашины борлуулалт буурах төлөв ажиглагдаж буй тул 2009 онд дэлхий дээр 51.9 сая автомашин үйлдвэрлэгдэж гарна гэсэн урьдчилсан тооцоо хийгджээ онд 49.8 сая суудлын автомашин үйлдвэрлэгдсэн нь өмнөх оноосоо 6.45 хувиар өссөн дүнтэй гарчээ. Өмнөх онтой нь харьцуулахад 2007 онд багахан хэмжээний өсөлт гарч харин 2008 онд үйлдвэрлэлтийн хэмжээ буурсан байна. Гэхдээ 2007 оны үзүүлэлт нь 2002 оноос хойшхи 5 жилийн дотор автомашин үйлдвэрлэлтийн салбарт тогтоосон дээд амжилт болж, дэлхий дээр 54.9 сая автомашин үйлдвэрлэгдсэн байна. Япон улс автомашин үйлдвэрлэлтийн хэмжээгээр дэлхийд тэргүүлж байна онд дэлхий дээр үйлдвэрлэгдсэн 49.8 сая автомашины 20% буюу 9.8 саяыг тус улс дангаараа үйлдвэрлэжээ. Хоёрдугаар байранд 5.4 сая автомашин үйлдвэрлэсэн үзүүлэлтээр Герман улс орж, 5.2 сая автомашин үйлдвэрлэснээр Хятад Улс дэлхийн автомашины гуравдагч том зах зээл болж, машины борлуулалт нь 40 хувь буюу 4.1 саяд хүрч өссөн байна. Харин АНУ 4.4 сая орчим, Өмнөд Солонгос 3.5 сая шахам автомашин үйлдвэрлэж эхний дөрөв, тавд орсон байна Global Warming, Focus on the Future, 1997 Worldometers counter by the International Organization of Motor Vehicle Manufacturers 1

2 Машин цөөхөнтэй, бас өсөн нэмэгдэж буй орлого, зээл авах боломж нэмэгдсэн, автомашины үнэ буурч байгаа зэрэг таатай нөхцлүүдийн улмаас 2010 он гэхэд Хятад улс Японыг ардаа орхин дэлхийн автомашины 2 дахь том зах зээл болох боломтой байгаа юм байна. Хятадад 1000 хүнд 24 тээврийн хэрэгсэл ногддог бол Их Долоогийн (G7) үсрэнгүй зах зээлд 1000 хүнд 749 тээврийн хэрэгсэл ногдож байгаа ажээ. Түүхийн хуудас сөхвөөс Монгол оронд автомашин 1913 оны үеэс нэвтэрч эхэлсэн гэж үздэг онд Улаанбаатар хотын жолооч нарын анхдугаар хурлыг хуралдуулж, авто тээврийн жолооч нарын сахилга бат, замын хөдөлгөөний дүрмийн мөрдөлт, техникийн мэдлэгийн тухай асуудлыг шүүн хэлэлцэж байжээ. Энэ үед Улаанбаатар хотод нийтдээ алба амины нийлсэн 400 гаруй авто машин байжээ оны сүүлчээр улсын хэмжээнд автомашины техникийн үзлэг явуулсан байна. Уг үзлэг бүртгэлээр улсын хэмжээнд нийт 1358 автомашин байсны дотор Улаанбаатар хотод нийтдээ 43 байгууллагад ачааны 359 машин, 30 гаруй байгууллагад суудлын 177 машин байсан байна онд Монгол Улсын хэмжээнд 6445 автомашин байсны 51.2 хувь буюу 3302 автомашин нь Улаанбаатар хотод, үүнээс автобусны 89.5 хувь (145), суудлын машины 64.2 хувь (632), тусгай зориулалтын автомашины 56.0 хувь (342), ачааны машины 46.6 хувь (2183) нь нийслэлд байжээ. 5 Автомашины тоо 1960 онд улсын хэмжээний нийт автомашины 43.6 хувь нь Улаанбаатар хотод төвлөрч байсан бол улс орны эдийн засагт бүтцийн шинэчлэл харьцангуй түргэн хурдацтай явагдаж байсан 1970-аад онд хөдөө орон нутагт автомашины тоо ихээхэн нэмэгдэж, үүнтэй холбоотойгоор нийслэлийн автомашины улсын дүнд эзлэх хувийн жин буурч 35.5 хувьд хүрч байжээ. Үүний дараагийн 10 жилд буюу 1980 онд гурван автомашин тутмын нэг нь Улаанбаатар хотод ногдох болсон байна. Хүснэгт 1. Автомашины тоо, улс, нийслэлийн дүнгээр Он Нийт автомашины тоо Хувийн өмчийн Нийслэл хотын автомашины тоо Хувийн өмчийн Улсын дүнд нийслэл хотын эзлэх хувь Дээрх байдал 1990-ээд он хүртэл бараг хэвээр үргэлжилсэн бөгөөд хэдийгээр автомашины төрөл, тоо хэмжээний хувьд аажмаар өөрчлөлт гарч байсан ч 1995 онд нийслэлийн автомашины улсын дүнд эзлэх хувийн жин 1960-аад оны төвшинд эргэн очиж байжээ. Харин улс орны эдийн засагт өсөлт, ахиц дэвшил гарч, хувийн хэвшлийн ажил үйлчилгээ өргөжин тэлж, нийслэлийг чиглэсэн шилжилт хөдөлгөөний урсгал ихэсч, хотын хүн Улаанбаатар хотын түүхэн хураангуй, УБ, 1994, 94-р тал Монгол Улсын зам тээвэр, УБ, 2005, 153-р тал БНМАУ-ын Тээвэр онд, УБ, 1979, 240-р тал 2

3 амын механик өсөлт нэмэгдсэн түүнчлэн гадаадад олноор гарсан болон илгээгдсэн ажиллах хүчний улс орондоо оруулсан хөрөнгө оруулалт зэрэг олон хүчин зүйлээс шалтгаалан 2000 оноос улсын хэмжээний нийт автомашины талаас илүү хувь нь Улаанбаатар хотод төвлөрч эхэлсэн байна. Дэлхий нийтээр улс орнуудын автомашинжилтыг 1000 хүнд ногдох тээврийн хэрэгслийн тоогоор тодорхойлдог бөгөөд энэ үзүүлэлт 1990 онд манай улсад 20.4 байсан бол 2007 онд 61.5 болж 3 дахин, 2008 онд 73.1 болж нэмэгдээд байна онд энэ үзүүлэлт Архангай аймагт хамгийн бага (26.6) байхад Улаанбаатар (90.4), Өмнөговь (72.9), Орхон аймагт (68.5) улсын дунджаас өндөр байв оны байдлаар Улаанбаатар хотын 1000 хүнд тээврийн хэрэгсэл ногдох болж өмнөх оноос 9.7 пунктээр нэмэгдсэн байна. Нийслэлийн хэмжээнд нийт автомашины тоо 2008 онд 1990 оныхоос 7.9 дахин, 1995 оныхоос 4.4 дахин, 2000 оныхоос 2.5 дахин, 2004 оныхоос 1.6 дахин тус тус өсчээ. Ялангуяа суудлын автомашины нийт автомашины дүнд эзлэх хувийн жин 25.3 хувиас 73.9 хувь болтлоо өсч, сүүлийн 18 жилд 22.9 дахин нэмэгдэж, 2008 онд 79.0 мянгад хүрсэн байна. Хүснэгт 2. Нийслэлийн автомашины тоо, бүтцийн өөрчлөлт 1990 он 1995 он 2000 он 2005 он 2008 он Автомашины үндсэн төрөл Тоо Хувийн жин Тоо Хувийн жин Тоо Хувийн жин Тоо Хувийн жин Тоо Хувийн жин Суудлын Ачааны Автобус Цистерн Тусгай зориулалтын онд нийт автомашины талаас илүү буюу 52.8 хувийг эзэлж байсан ачааны машины тоо 1995 онд 28.9 хувьд хүрч буурсан нь шилжилтийн үеийн эдийн засгийн нөхцөл байдалтай холбоотой. Өөрөөр хэлбэл манай улсын дотоодын үйлдвэрлэл эрс буурч уналтад орсоны улмаас ачааны болон тусгай зориулалтын автомашины хэрэгцээ багасч, эдийн засаг зах зээлийн зохицуулалтад шилжсэнээр хувийн хэвшил шинээр үүсэн бий болж, суудлын автомашины хэрэглээ эрчимтэй өссөн явдал нөлөөлсөн. Сүүлийн 5-6 жилийн дотор манай улсад уул уурхай, барилга, хөдөө аж ахуй, газар тариалангийн салбаруудын үйл ажиллагаа сэргэж буйтай холбогдон тусгай тоноглол, төхөөрөмж бүхий шинэ төрлийн тээврийн хэрэгслээр парк шинэчлэлт хийгдэх нь ихсэж, ачааны болон тусгай зориулалтын автомашины тоо хэмжээ өсөх хандлага ажиглагдах боллоо. 3

4 Зураг 1. Автобусны тооны өсөлт Улаанбаатар 1970 онд нийслэлд 457 автобус байсан бөгөөд энэ нь улсын хэмжээний нийт автобусны 65 хувийг эзэлж байв. Энэ үзүүлэлт 1980 онд 2.3 дахин нэмэгдэж 1050 болж улсын дүнд эзлэх хувийн жин нь 78.8 хувьд хүрч байжээ. Харин 1990-ээд онд нийслэлд автобусны тоо хэмжээ буурч байсан байна Монгол Улс Улаанбаатар хотын дотор төдийгүй хот хоорондын тээвэрт том оврын автобусны хүрэлцээ хангамж эрс муудаж, автобусны эрэлт хэрэгцээ ихэссэн оноос эхлэн хувь хүмүүс БНСУ-аас хуучин, хямд үнэ өртөгтэй бага оврын автобусыг олноор нь оруулж ирж, нийтийн тээврийн үйлчилгээнд оролцох болсноор автобусны тоо огцом нэмэгдэж байв. Ялангуяа нийтийн зорчигч тээврийн үйлчилгээнд бага оврын автобус голлох үүрэг гүйцэтгэж, хөдлөх бүрэлдэхүүний 70-аас дээш хувийг эзэлсээр ирсэн онд 1813 байсан автобусны тоо 2000 онд 6042 болж 3.3 дахин нэмэгдэж, 2005 онтой харьцуулахад 2008 онд 1.2 дахин өсөөд байна. Монгол Улсын хэмжээнд 2008 онд авто техникийн улсын үзлэг, тооллогод хамрагдсан нийт автомашины 56.1 хувь, үүнээс суудлын автомашины 61.9 хувь, цистерны 60.5 хувь, тусгай зориулалтын автомашины 57.1 хувь, автобусны 48.6 хувь, ачааны машины 40.6 хувь нь нийслэл хотод тус тус байна. Хүснэгт 3. Авто техникийн улсын үзлэг, тооллогод хамрагдсан нийслэлийн автомашин Нийт автомашин Үүнээс: Автомашин үйлдвэрлэсэн оноор Он Суудлын Ачааны Автобус Цистерн Тусгай Нийслэлийн тээврийн хэрэгслийн өсөлтийн хурдацыг сүүлийн 8 жилээр тооцож үзэхэд жилд дунджаар 12.2 хувийн өсөлттэй гарч байгаа нь харьцангуй өндөр үзүүлэлт юм. Тухайн жилийн өсөлтөөр нь авч үзвэл хамгийн өндөр өсөлт 2002 онд гарсан бөгөөд хувь нь 23.1 байжээ. 3 жил хүртэл 4-6 жил 7-10 жил 11- ээс дээш 4

5 Хувийн хэвшилд аж ахуй эрхэлж, ажил үйлчилгээ явуулж буй байгууллага, иргэдэд төдийгүй бусад хүмүүсийн өдөр тутмын амьдралд ялангуяа суудлын автомашины хэрэглээ жил ирэх тутам өсөн нэмэгдэж байна онд Улаанбаатар хотод нийтдээ мянган тээврийн хэрэгсэл үзлэг, тооллогод хамрагдсан. Замын хөдөлгөөнд идэвхтэй оролцож буй эдгээр автомашины 73.9 хувийг зөвхөн суудлын автомашин эзэлж байв. Өөрөөр хэлбэл арван автомашин тутмын долоо нь суудлын автомашин байна гэсэн үг. Зураг 2. Суудлын автомашин, ангиллаар, 2008 он спортын Суудлын автомашиныг дотор нь ангиллаар нь авч үзвэл зонхилох (76.1) хувийг жижиг суудлын гэсэн тодотголтой машин эзэлж байна. Нийслэлийн гудамж замаар зорчиж буй таван автомашин тутмын нэгээс илүү нь жийп төрлийн автомашин байна. Үлдэж буй цөөн хэдэн хувийг гэр бүлийн болон ардаа ачааны тээштэй мөн спорт загварын автомашин эзэлдэг байна оны авто техникийн улсын үзлэг, тооллогын нийслэлийн дүнгээс үзэхэд дээрх төрлийн нийт автомашины 61.1 мянга буюу 77.3 хувийг амины автомашин, 15.6 хувийг аж ахуйн нэгжийн, 7.1 хувийг төрийн өмчийн автомашин эзэлж байгаа юм. Суудлын автомашины ихэнх нь хувь хүмүүс, иргэдийн эзэмшилд байгаа нь нийслэлийн дөрвөн өрх тутмын нэг нь суудлын автомашинтай болохыг харуулж байна. Түүнээс гадна иргэд, хувь хүмүүсийн эзэмшилд бүртгэлтэй байдаг амины тээврийн хэрэгслийн 79.2 хувийг суудлын автомашин эзэлж байгаа нь энэ төрлийн автомашины хэрэглээ түгээмэл байгааг улам бүр илтгэж байна. Зураг 3. Автобус, суудлын багтаамжаар дунд 65.5% ачааны тээштэй бага 19.4% гэр бүлийн жийп жижиг суудлын их 15.1% Нийслэлийн авто замын хөдөлгөөнд идэвхтэй оролцдог нийт автобусны 65.5 хувь буюу 5022 нь 8-16 хүний суудалтай дунд багтаамж -ийн автобус байна. Түүнчлэн найм хүртэл хүний суудалтай бага багтаамж -ийн автобус 19.4 хувь, 16-аас дээш хүний суудалтай их багтаамж -ийн автобус хамгийн бага 15.1 хувийг тус тус эзэлж байгаа юм. Гэтэл зөвхөн нийтийн тээврийн үйлчилгээний найдвартай бөгөөд байнгын бэлэн байдал хангагдахад зориулалтын их багтаамжийн автобус 1200 байх шаардлагатай гэсэн тооцоог мэргэжилтнүүд хийдэг. Нийтийн тээврийн үйлчилгээний парк шинэчлэлт 2007 онд их багтаамжийн 112, 2008 онд 84 автобусаар нэмэгдсэн боловч өнөө хэр дорвитой өөрчлөлт гараагүй, ашиглалтын нөхцөл бүрэн хангахуйц тээврийн хэрэгсэл дутагдалтай хэвээр байгааг дээрх мэдээлэл илэрхийлж байна. 5

6 Энэ төрлийн нийт тээврийн хэрэгслийн 64.5 хувь буюу 4951 автобус иргэд, хувь хүмүүсийн, 24.1 хувь нь аж ахуйн нэгж байгууллагуудын (1853), 11.4 хувь нь төрийн өмчийн эзэмшилд бүртгэгдсэн байна оны хооронд автобусны тоо хэмжээ нэлээд хэлбэлзлэлтэй харагдаж байгаа (хүснэгт 3) үндсэн шалтгаан нь хөдөө орон нутгийн харъяалалтай мөртлөө Улаанбаатар хотын тээврийн хэрэгслийн улсын дугаартай автобус тухайн онуудад цөөнгүй байсан явдалтай холбоотой. Энэ асуудлыг цэгцэлж, журамлах талаар Замын Цагдаагийн газраас шаардлагатай арга хэмжээг авч хэрэгжүүлсэний үр дүнд нийслэлийн автобусны тоо хэмжээ бодит байдалдаа орж цэгцрэн улмаар жилийн дундаж өсөлт нь 2006, 2007 онуудад 2.5 хувь, 2008 онд 19.1 хувьтай болоод байна. Хүснэгт 4. Ачааны машин, дүүргээр, 2008 он Ä ðýã Үүнээс: даацаар 2 тн 2-8 тн 8 тн дээш Багануур Багахангай Баянгол Баянзүрх Налайх Сонгинохайрхан Сүхбаатар Чингэлтэй Хан-Уул Улаанбаатар хотын дүн Зураг 4. Тусгай зориулалтын автомашин, 2008 он чирэгч шатахууны ачигч автокран цементийн хүн эмнэлгийн техник засварын цэвэр усны өрмийн хүнсний хогны цэнэглэгч холбооны бохирын галын ариутгалын бусад оны авто техникийн улсын үзлэг, тооллогод 16.7 мянган ачааны машин хамрагдсан бөгөөд нийт автомашины 15.6 хувийг эзэлжээ. Энэ нь нийт автомашины дүнд эзлэх хувийн жингээрээ хоёрт орж байгааг харуулж байна. (Хүснэгт 2) Ер нь ачааны машины өсөлтийн жилийн дундаж хурд сүүлийн 8 жилд 10.5 хувьтай байгаа юм. Нийслэлд бүртгэлтэй ачааны нийт машины зонхилох хэсгийг 2 тонны даацтай машин эзэлдэг бөгөөд 56.9 хувь болж байна. Харин ачааны гурван машин тутмын нэг нь 2-8 тонны, 10-аад хувь нь 8-аас дээш тонны даацтай ажээ. Сүүлийн 5-6 жилийн дотор парк шинэчлэлт нь өсөх хандлагатай болж ирсэн хэдий ч тусгай зориулалтын автомашины тоо 2008 онд цистерн төрлийн автомашиныг оролцуулаад нийслэлийн хэмжээний нийт автомашины дүнд эзлэх хувийн жин нь хамгийн бага (3.3%) байгааг дээр үзүүлсэн. (Хүснэгт 2, 3) Үндсэн төрлийг дотор нь задалж үзвэл 21.6 хувийг чирэгч, 14.4 хувийг шатахуун тээвэрлэгч эзэлж байна. Зурагт харагдаж буй дарааллаас үзэхэд хүн эмнэлгийн зориулалтаар ашигладаг (6.6%- 9.1%) тээврийн хэрэгслээс бусад нь гол төлөв барилгын салбарт харъяалагдаж байна. Харин аливаа хотын дэд бүтэц, түүнийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төвшин ямар хэмжээнд байгааг ялангуяа орон нутгийн засаг 6

7 захиргаа хүлээсэн үүрэгт ажлуудаа хэрхэн гүйцэтгэж буйг илэрхийлдэг гол чиглэлүүдэд ашиглагддаг тээврийн хэрэгслийн хангамж нэлээд доогуур байна. Тухайлбал, цэвэр ус, хүнсний түгээлт, хог хаягдал, бохирын болон ариутгал цэвэрлэгээ, гал түймэр гамшиг тохиолдсон үед шаардлагатай тээврийн хэрэгслийн тоо хэмжээ хувийг эзэлж байгаа юм. Хүснэгт 5. Авто техникийн улсын үзлэг, тооллогод хамрагдсан автомашины тоо, дүүргээр Автомашины тоо, төрлөөр Хувийн автомашин 2007 он 2008 он Суудлын Ачааны Автобус Цистерн Тусгай 2006 он 2007 он 2008 он Багануур Багахангай Баянгол Баянзүрх Налайх Сонгинохайрхан Сүхбаатар Чингэлтэй Хан-Уул БХЯам Тусгай дугаар ХХЕГазар Улаанбаатар Иргэдийн буюу хувь хүмүүсийн эзэмшилд байгаа амины автомашины тоогоор Баянгол, Баянзүрх, Сонгинохайрхан дүүргүүд нийслэлийн хэмжээнд тэргүүлсэн хэвээр байгааг авто техникийн улсын үзлэг, тооллогын сүүлийн 3 жилийн дүн харуулж байна. Дурдаж буй хугацаанд нийслэлийн амины машины хувь нь эдгээр дүүргүүдэд төвлөрсөөр иржээ. Зураг 5. Нийт автомашин, 2008 он хүрдний байрлалаар, зүүн 52.4% баруун 47.6% Манай улс нь замын хөдөлгөөнд баруун гарын дүрэм баримталдаг улс орны тоонд багтдаг бөгөөд бидний хэлж заншсанаар зөв талдаа буюу жолооны хүрд нь зүүн талдаа байрлалтай тээврийн хэрэгсэл ашиглаж ирсэн уламжлалтай. Ази тивийн орнуудаас Япон, БНХАУ-ын засаг захиргааны тусгай муж болох Гонг Конг, европын орнуудаас Англи гэх мэт улс орон замын хөдөлгөөндөө зүүн гарын дүрэм баримталдаг ээд оны сүүл үеэс буюу одоогоос 10 гаруй жилийн өмнөөс манай улсад баруун талдаа байрлал бүхий жолооны хүрдтэй тээврийн хэрэгсэл олноор нэвтэрч эхлэх болсноор 2008 он гэхэд нийт тээврийн хэрэгслийн 47.6 хувийг эзлэх болжээ. Энэхүү нөхцөл байдал нь нийслэлийн авто замын хөдөлгөөний 7

8 аюулгүй байдал алдагдахад зохих нөлөө үзүүлж байж болзошгүйг мэргэжилтнүүд үгүйсгэдэггүй. Тээврийн хэрэгслийн тоо жил ирэх тутам түргэн хурдацтай өсч Улаанбаатар хотод 60 шахам хувь нь төвлөрөөд буй энэ цаг үед хүрээлэн буй байгаль орчин, хүн амд учруулах сөрөг нөлөө байсаар байна. Тухайлбал, 2005 онд нийслэлд бүртгэгдсэн нийт гэмт хэргийн 8.5 хувь нь хөдөлгөөний аюулгүй байдлын болон ашиглалтын журам зөрчсөн хэрэг эзэлж байсан бол 2006 онд энэ үзүүлэлт 1.5 пунктээр нэмэгдэж 10 хувийг эзэлж байв. Албан ёсны статистик мэдээллээс үзэхэд сүүлийн хоёр жилд хөдөлгөөний аюулгүй байдлаас үүдэлтэй хэргийн тоо буурсан хэдий ч бүртгэгдсэн нийт хэргийн тоонд эзлэх хувийн жин нь хувьтай байгаа юм. (Хүснэгт 6) Дэлхийн олон улс орны практикт зам тээврийн ослын хор уршгийг зам тээврийн ослын 100 гэмтэл болон 100 тохиолдол бүрт ногдох нас баралтын тоогоор хэмждэг байна. Энэ үзүүлэлт манай улсад бусад орнуудтай харьцуулахад өндөр гардаг. Нийслэлд нэг өдөрт авто замын 2 гэмт хэргийг бүртгэн шалгадаг бөгөөд жилд дунджаар 100 гаруй хүн зам тээврийн ослоор нас барж байна. Өөрөөр хэлбэл зам тээврийн осол нь гэмт хэргийн улмаас нас барагсдын 11-ээс дээш хувийг тогтмол эзэлж харин 2008 онд 59 хүн зам тээврийн ослын улмаас нас баржээ. Хүснэгт 6. Хөдөлгөөний аюулгүй байдлын зарим үзүүлэлт Он Үүнээс: Үүнээс: Гэмт Бүртгэгдсэн Хөдөлгөөний хэргийн Зам Эзлэх Эзлэх гэмт хэрэг аюулгүй байдал, улмаас нас тээврийн хувийн хувийн ашиглалтын журам жин барсан хүн ослоор нас жин зөрчсөн хэрэг барсан Хөдөлгөөний аюулгүй байдал нь хөдөлгөөнд оролцогчдын хамгийн чухал зүйл бөгөөд тухайн бүс нутгийн авто тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөн хэрхэн явагдаж байгааг үнэлэх гол шалгуур юм. Энэ нь бүх төрлийн тээврийн хэрэгсэл болон явган зорчигчдын замын хөдөлгөөнд оролцож буй аюулгүй байдлын чанараар илэрхийлэгддэг. Өдөр бүр шахам осол эндэгдэл гарсаар байгаа нь нэг талаас хөдөлгөөнд оролцогчдын хайхрамж, хариуцлагагүй байдлаас (согтуугаар болон хурд хэтрүүлэн тээврийн хэрэгсэл жолоодох) нөгөө талаас явган зорчигчийн зам хөндлөн гаралтын аюулгүйн баталгаа хангагдаагүй байдлаас ихээхэн шалтгаалж байна. Бас нэг том асуудал нь тээврийн хэрэгслийн техникийн үзүүлэлтэд тавих хяналт сул байгаатай холбоотой. Зураг 6. Автомашин, шатахууны төрлөөр, 2008 он оны авто техникийн улсын үзлэг, тооллогод хамрагдсан буюу нийслэлийн авто замын хөдөлгөөнд идэвхтэй оролцож буй мянган автомашиныг хөдөлгүүрийнх нь шатахууны төрлөөр ангилж үзэхэд 70.7 хувь нь бензин хөдөлгүүртэй автомашин эзэлдэг ажээ. хосолсон газ дизель бензин 8

9 Харин дизель хөдөлгүүртэй буюу эргэн тойрны орчиндоо учруулах хор хөнөөл ихтэйд тооцогддог автомашин нийт тээврийн хэрэгслийн бараг 30 шахам хувийг эзэлж байна. Улаанбаатар хотын агаарын бохирдол зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс үлэмж хэтэрч, энэ нь хөдөлгөөнт эх үүсвэр, ялангуяа насжилт өндөртэй автомашинаас ялгарах утаанд агуулагдах хорт бодисын хэмжээ хотын агаарын бохирдлын 36 орчим хувийг эзэлдэг болохыг мэргэжлийн байгууллагууд тогтоож байнга мэдээлдэг билээ. Хүний тав тухтай амьдрах ахуйн чанарын нэгэн шалгуур болох орчны дуу чимээ, агаарын бохирдлыг хэмжих суурин станц хотын төв зам дагуух гудамжинд байдаггүйгээс автомашин тоормослох үед гарч байгаа болон дугуйны элэгдлийн тоосжилт, утааны бохирдол, дуу чимээг нарийн хэмжиж тодорхойлох боломж хомс байна. Хүснэгт 7. Автомашин, үйлдвэрлэсэн он, дүүргээр, 2007 он 2008 он Дүүрэг 3 жил хүртэл 4-6 жил 7-10 жил 11- ээс дээш 3 жил хүртэл 4-6 жил 7-10 жил 11- ээс дээш Нийт дүн Багануур Багахангай Баянгол Баянзүрх Налайх Сонгинохайрхан Сүхбаатар Чингэлтэй Хан-Уул Нийслэл хотын авто замын хөдөлгөөнд өдөрт шинээр 39 автомашин (суудлын 23 автомашин) нэмэгддэг байна. Шинээр нэмэгдсэн автомашины зөвхөн 1 нь үйлдвэрлэгдсэнээс хойш 3 жил хүртэл хугацаагаар ашигласан тээврийн хэрэгсэл байгаа юм. Улаанбаатар хотод 2008 онд үзлэг, тооллогод хамрагдсан нийт тээврийн хэрэгслийн 65.9 хувийг 11 ба түүнээс дээш жилээр ашиглагдаж байгаа хуучин тээврийн хэрэгслүүд эзэлж байна. Үйлдвэрлэж гарсан хугацаанаас хойш 3 хүртэл жил ашиглагдаж байгаа буюу шинэ автомашины тоо нийт тээврийн хэрэгслийн дөнгөж 5.6 хувийг эзэлж, 7.5 хувийг 4-6 жил, 21.0 хувийг 7-10 жилээр ашиглагдаж буй тээврийн хэрэгслүүд тус тус эзэлж байна. Хөгжиж буй ихэнх оронд манай улсын нэгэн адил сүүлийн 10-аад жилийн дотор тээврийн хэрэгслийн тоо 2-6 дахин нэмэгдсэн нь замын ачааллыг эрс хүндрүүлж, бөглөрөл саатал үүсэхэд хүргэж ирсэн. Ялангуяа хөгжиж буй орнуудад бага оврын, хуучин тээврийн хэрэгслийг их хэмжээгээр импортоор оруулж ашиглах болсон нь зам тээврийн осол зөрчил ихсэх, хөдөлгөөнд оролцогчдын аюулгүй байдал хангагдахгүй байх, хот орчны агаарын бохирдлыг нэмэгдүүлэх хүчин зүйл болж байна. 9

10 Лавлагаа 1. Улаанбаатар хот Улаанбаатар хотын замын түгжрэл нь зөв удирдлага бүхий хөдөлгөөн удирдах мэргэжлийн байгууллага, хөдөлгөөний менежментийн бодлого үгүйлэгдэж буйг харуулдаг. Замын түгжрэлтэй холбоотой бүх асуудлаа замын цагдаагийн газарт даатгаж, ихэвчлэн гудамж замын нэвтрүүлэх чадвар суларсантай холбон тайлбарладаг. Тиймээс замын хөдөлгөөн удирдлагагүй шахам болж, холбогдох байгууллагуудын хоорондын ажлын нарийн уялдаа холбоо хангалтгүй байгаагаас үүдэн гудамж зам, нэн ялангуяа нийтийн тээврийн ашиглалт харьцангуй доогуур төвшинд очиж, түүнчлэн хөдөлгөөнд оролцогчдын автомашин жолоодох хувийн чадвар зэрэг хүчин зүйлүүд түгжрэлд голчлон нөлөөлж байна. Лавлагаа 2. Токио хот Лавлагаа 3. Москва хот Лавлагаа 4. Жакарта хот 10